حجه الاسلام دکتر محمد هادی عبد خدایی، در سخنرانی افتتاحیه همایش بین المللی عدالت و اخلاق گفت: عدالت شاخص و معیار است برای اخلاق و اخلاق هم به منزله روح است برای عدالت و برای مدیريت یک جامعه هر دو لازم می باشد.
وی با بیان اینکه «عدالت آنچنان اهمیت دارد که عدل الهی در مکتب تشیع در زمره اصول عقاید شمرده می شود»، افزود: از سویی آنچنان فراگیر است که سراسر هستی را فرا می گیرد.از عدل تکوینی که در آفرینش حاکم است تا عدالت تشریعی که در تمامی احکام به صورت یک اصل زیربنایی وجود دارد. عدل عملی هم مورد توجه و اهمیت فراوانی است. از عدالت خداوند درپاداش و کیفر تا عدالتی که باید در امام معصوم و قاضی و امام جماعت و شاهد باشد.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه گستره عدالت بسیار وسیع است، گفت: این موضوع حتی شامل دشمنان هم می شود، همانطور که قرآن مجید هم می فرماید «دشمنی گروهی سبب نشود که شما عدالت نورزید، عدالت بورزید که به تقوا نزدیک تر است ...»
وی افزود: به پیروی از همین آیه مبارکه است که می گویند در زمان امام رضا یک مسیحی وصیت کرده بود که اموال او میان فقرا تقسیم شود، قاضی نیشابور آن را در میان فقرای مسلمان تقسیم کرد. مامون در اینباره با امام رضا صحبت می کند. حضرت فرمود به مامون گفت که دستور دهد که معادل آن اموال و همان مقدار از بیت المال بردارند و صرف فقراء مجوسی کنند.
عبد خدایی با بیان اینکه این آیه می تواند بهترین زیربنای حقوق بین المللی و گویای تعامل نظام اسلامی با سایرین باشد، افزود : استعمار گران بدانند که ما بر طبق عدالت اسلامی بر هیچ کس ظلم نمی کنیم هر چقدر هم قدرت داشته باشیم و هیچ وقت هم ظلم نمی پذیریم.
عبدخدایی در ادامه سخنان خود گفت: دیگر روزگار دوقطبی و یک قطبی در جهان گذشته است که برخی کشورها بخواهند خود را بر تمام جهان تحمیل کنند. بلکه هر کشور باید مستقل باشد و هر انسانی با رعایت اصول انسانی آزاد باشد. همانطور که امام علی فرموده اند: بنده دیگری مباش حال آنکه خداوند تو را آزاد آفریده است.
استاد دانشگاه جامعه المصطفی با بیان اینکه «اخلاق سازنده روح جامعه است و تا آنجا اهمیت دارد که رسول اکرم آن را هدف بعثت خویش فرموده»، خاطرنشان کرد: فرهنگ اخلاقی قرآنی و اسلامی به ویژه مکتب عترت از این جهت هم غنی است که به صورت اعجاز می درخشد و این را مبالغه نمی کنیم و محققان می دانند. وسعتی که درباره اخلاق در فرهنگ عترت وجود دارد در مکاتب دیگر وجود ندارد. اخلاقی که همراه عدالت باشد.
وی گفت: قرآن کریم هم هدف بعثت را قسط و عدالت معرفی می کند و دیگری تعلیم و تزکیه انسانها. ابن سینا هم راجع به هدف نخستین، در نمط نهم اشارات بحث ارزنده ای دارند.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: به طور کلی برای مدیرت جامعه هم عدالت و قانون لازم است و هم اخلاق و فرهنگ. در هر جامعه هم قانون و حقوق لازم است تا وظیفه هر کس مشخص شود و هم احسان و اخلاق لازم است تا سجایای انسانی در آن تبلور یابد. شاخص هر دو عدالت است. اگر قانون نباشد جامعه به هرج و مرج کشانده می شود و اگر اخلاق نباید ارزشهای انسانی به فراموشی سپرده می شوند.
عبدخدایی با بیان اینکه « اخلاق به تنهایی سبب می شود که افراد بدون تعهد حقوق دیگران را تضعیف کنند. بعضی تاکید دارند بر بالا بردن فرهنگ، ولی عده ای فرهنگ بلد نیستند و اینجا باید قانون وارد شود»، افزود: مثلا برای یک دزد حرفه ای و قاچاقچی الزامات قانونی نیاز است. همیشه باید بالا بردن سطح فرهنگی و اخلاقی همراه با محدودیتهای قانونی انجام گیرد و الا با یکی بدون دیگری مدیریت جامعه صحیح نخواهد شد.
وی با اشاره به اینکه یک بحث فلسفی و کلامی وجود دارد مبنی بر اینکه چگونه عدالت و اخلاق با یکدیگر جمع می شوند، گفت: لازمه عدالت این است که هر چیزی در جای خود قرار گیرد و لازمه رحمت و احسان این است که پاداش بیشتر از عمل باشد و کیفر هم کمتر. در جواب می توان گفت که پاداش بیشتر و یا کیفر کمتر منافاتی با عدالت ندارد و قابل جمع با عدالت می باشد.
ولی پاداش کمتر و کیفر بیشتر یک عمل غیر اخلاقی است. آنچنان که گفته می شود عمل کردن به وعده لازم است ولی عمل کردن به وعید ضرورت دارد. در قرآن نمونه های آن وجود دارد.
در اسلام هم ضوابط حقوقی وجود دارد و هم ارزشهای اخلاقی که با یکدیگر همراه شده اند: در قرآن کریم اجرای قصاص یک فریضه الهی است، یک کیفر است برای مجرم و باعث جلوگیری از جرمهای دیگر هم می شود. اما همین قرآن هم اجازه داده که قصاص تبدیل به دیه شود. در این دستور هم رعایت حق شده و هم توصیه به اخلاق. عدالت و اخلاق در کنار هم قرار گرفته است.
وی در نمونه دیگری از آیات قران در این موضوع گفت: اسلام تاکید فراوانی بر قرض دادن بدون ربا دارد، و ثواب آن را بیشتر از صدقه می داند. قران در این زمینه گفته است که اگر بدهکار داشته باشد حق ندارد در پرداخت خود به طلبکار تاخیر کند و در صورتی که نداشته باشد طلبکار موظف است به فرصت دادن. این موضوع رو مقایسه کنید با بانکداری امروزه که چقدر با خشونت انجام می شود.
وی با اشاره به اینکه در حقوق اسلامی شکلی وجود دارد که اگر انسان دقت کند شیفته می شود، به نمونه دیگری در این زمینه گفت: متارکه بین زن و شوهر نمونه دیگری است. گرچه طلاق مذموم ولی در برخی موارد ضروری است. قرآن هم می فرماید « و عاشروهن بالمعروف» و هم می فرماید « و تارکوهن بالمعروف ...».
عبدخدایی با اشاره به اینکه در معارف اسلامی فرامین حقوقی بسیار مضبوط است اما در عین حال اخلاق در آن می درخشد، گفت: به همراه آموزه های دینی، ما تقارن اخلاق و عدالت را در سیره پیامبر و اهل بیت ایشان مشاهده می کنیم. در عین اینکه قانون مدار بوده اند ، مجسمه اخلاق هم بوده اند، از جمله امام رضا. امام از طرفی اهل بحث و مناظره بودند و مناظرات ایشان از جنبه ملی فراتر رفته و در سطح دنیای آن روز قرار گرفت.
وی در ادامه گفت: در همه مباحثات امام رضا همانطور که قرآن می فرمایند «و جادلهم بالتی هی احسن»، این موضوع بوده است. از ویژگی های آن حضرت گفت و گو به بهترین وجه بر می شمارند. درباره او گفته اند که او «نه ظلم به احدی در گفتارش نمود و نه گفتار کسی را قطع کرد».
عبد خدایی با بیان اینکه «امام توصیه می کند نسبت به مدارا کردن با مردم»، خاطرنشان کرد: ایشان بسیار متواضع و فروتن است با آن عظمت و شخصیت در کنار خدمه و افراد معمولی می نشست و غذا می خورد. وقتی به ایشان این موضوع را می گفتند، ایشان می فرمودند همه ما فرزندان حضرت آدم هستیم.
